Op zoek naar Petersen

Julius Petersen

Het is de droom voor iedere audiovisuele archivaris: het uit het niets opduiken van een prachtig archief of een niet vermoede collectie.

Een aantal jaren geleden kreeg het GAVA bezoek van meneer Brand uit Sappemeer. Hij had een stapel blikken met oude 16 mm films bij zich. Die waren niet van hem, maar van een ver familielid, die al jaren geleden was overleden. Meneer Brand wilde ons de films schenken.

Het is de droom voor iedere audiovisuele archivaris: het uit het niets opduiken van een prachtig archief of een niet vermoede collectie. De verzameling films die Brand inbracht kwam hier wel aardig bij in de buurt, zo bleek bij nadere bestudering. Ze waren gefilmd door ene meneer J. Petersen uit de stad Groningen. Een tot dan toe onbekende Groningse filmmaker. Met onder meer prachtige beelden van de stad en van vakantiereizen die hij had gemaakt. Een deel ervan is meteen gedigitaliseerd en beschreven voor het project Oorlog in Blik.

De enige contextinformatie die we op dat moment hadden (via Brand) was dat deze Petersen leraar was geweest en bovendien dat hij een tijd buurman van de bekende Groninger amateur filmer Chris Tiddens was, eveneens docent. Ze zouden hebben samengewerkt bij het filmen.

Speurtocht

Er begint dan een soort speurtocht naar deze man, want de Filmbank verzamelt niet alleen oude films om die vervolgens onder juiste omstandigheden in het depot te bewaren.  We willen ook de films toegankelijk maken voor het publiek en deze daarbij het liefst voorzien van zoveel mogelijk relevante contextinformatie.

Na enig heen en weer gebel en genealogisch en archivistisch uitzoekwerk op internet en in archiefstukken, is uiteindelijk meer informatie boven water gekomen over de persoon Petersen en de achtergrond van de geschonken films.

Bij navraag bij de heer Brand werd duidelijk dat J. Petersen, Julius Petersen moest zijn. Via www.allegroningers.nl werd duidelijk dat Petersen geboren is in Sappemeer in 1882 en in 1949 in Groningen op 67-jarige leeftijd overleed. Zijn vrouw stierf vier jaar eerder al, in 1945. Het paar is kinderloos gebleven. Dit zou ook de verre reizen kunnen verklaren die de twee hebben gemaakt en die op film zijn vastgelegd.

De Petersens woonden in Groningen enige tijd aan de Prinsesseweg 17a. Uit Groninger adresboeken blijkt dat op nummer 17 op dat moment Chris Tiddens woonde. Tiddens en Petersen waren dus inderdaad buren. Petersen was van beroep leraar Engels.

Familieverbanden

Inmiddels hebben we een korte biografie van Petersen aangemaakt, met een overzicht van zijn films en zijn samenwerking met Tiddens.
De titels van Petersens films stonden op de filmblikken of op films zelf. De datering soms ook, maar die is in enkele gevallen op basis van contextinformatie ook door ons zelf toegekend of juist aangepast.

Eén ding viel bij de dateringen op. We hadden Petersens sterfdatum achterhaald en bij de films die Brand inbracht, zaten twee films die juist gedateerd waren ná Petersens overlijden. Deze films hadden de titel ‘Kinderen Eikema’ (AV4986 en AV4993). Op één filmblik stond als jaartal 1948. Op deze film, ‘Ouden van dagen uitje (AV4983)’, rijdt echter een auto door het beeld met een kenteken dat pas in 1954 is uitgeschreven. Dat kan dus ook geen film van Petersen zijn.

We zochten weer contact met de heer Brand die ons wist te melden dat dit films van de familie Eikema zijn, waarvan Brand weer familie was. Via hem kregen we dan ook contact met Eikema’s. Hierbij bleek dat deze drie films van de hand van Jan Eikema zijn, de vader van de genoemde kinderen in de titel van twee van deze films. Brand was zijn neef. En zo lijkt duidelijk geworden hoe de relaties tussen Petersen, Brand en Eikema liggen. Met deze kinderen hebben we zoals hierboven opgemerkt contact weten te leggen. Via hen is er nog meer filmmateriaal opgedoken, onder andere van een schooltje in Stootshorn in de jaren ’50.

Ineke Eikema: “Hobby’s van mijn vader Jan Eikema waren o.a. filmen en fotograferen. Hij gebruikte het filmtoestel en het projectieapparaat van J. Petersen. Op onze verjaarsfeestjes werden vaak familiefilms getoond, ook de film van Petersen over Groningen. We hadden op zolder een koffer vol met blikken filmmateriaal.”

Na de dood van zijn vrouw (Titia Schuth) in 1945 heeft Petersen heeft een jongere zuster (Eilke Schuth) van zijn overleden vrouw nog vier jaar bij hem ingewoond om voor hem te zorgen. Na Petersens overlijden is Eilke weer in Hoogezand gaan wonen bij haar zuster Wubbine, die getrouwd was met J.H. Brand. Eilke woonde bij hun in en hielp met huishouding en opvoeden van de kinderen. Wubbine en Eilke hadden een hele hechte band. Toen Wubbine overleed is Eilke in 1970 verhuisd naar Akkerwoude om daar samen met haar jongste zus Geziena een bejaardenwoning te betrekken. Neef Jacob Brand, (zoon van J.H. Brand en Wubbine en vader van Reinder Brand die de films naar GAVA heeft gebracht) woonde daar. Overigens is Akkerwoude (tegenwoordig Damwoude geheten), het vertrekpunt van de ‘Ouden van dagen’-film. Dat bleek na enig speurwerk bij het beschrijven van deze film aan de hand van de kerk die in beeld komt. Nicht Geliena (dochter van J.H. Brand en Wubbine) was getrouwd met Jan Eikema, zij kregen 3 kinderen van de films “Kinderen Eikema”.

Het is soms een heel gepuzzel, maar als je uiteindelijk de verschillende eindjes aan elkaar kunt knopen, geeft dan toch wel een bevredigend gevoel.

Tiddens was een prominent lid van de amateurfilmclub de ‘Groninger Smalfilmers’ (GSF). Reden genoeg om eens uit te zoeken of Petersen daar ook deel van uitmaakte. En jawel. Petersen staat als candidaat lid op een ledenlijst van de filmclub, uit vermoedelijk 1937. Tiddens staat eveneens op deze lijst vermeld als aspirant-lid.

Kritische Smalfilmers

Ledenvergaderingen van de GSF werden doorgaans besloten met de vertoning van een of meerdere films van de leden die vervolgens na vertoning door de aanwezigen werden besproken. De leden zijn hierbij soms best kritisch op elkaar werk, zo blijkt uit de notulen. Op diverse bijeenkomsten zijn er films van Julius Petersen vertoond. Bijvoorbeeld op de ledenvergadering van 29 januari 1948 in hotel Hofman in de Poelestraat in Groningen. Eerst komt een reis- en vakantiefilm van GSF-voorzitter Van Dam, aan bod. Dit is overigens dezelfde Van Dam die de beroemde film Groningen in Oorlogstijd heeft gemaakt.

Van Dams vakantiefilm is volgens de notulen “ook voor de outsider echt interessant en waard om bekeken te worden. Hetzelfde kan gezegd worden van de ‘Scandinavië-reisfilm’ van de heer J. Petersen. Ook hier een persoonlijke herinnering aan een bijzonder mooie en interessante reis. En daaraan is het natuurlijk toe te schrijven, dat enkele opnamen wel wat te gerekt waren en dat van enkele details wel eens wat te veel werd gegeven. Doch wanneer men op reis is, is het inderdaad wel zeer verleidelijk om zoveel mogelijk vast te leggen. Wat echter absoluut overbodig is, dat is als voorloop het fabrieksmerk van de film. En al heeft Agfa nog zo’n aardig bewegend fabrieksmerk, in onze films hoort het niet thuis. Overigens, alle respect voor deze interessante reisfilm met haar vele zeer fraaie natuuropnamen!”

Het AGFA-beeldmerk evenals het logo van deze filmproducent komt wel vaker in beeld bij Petersen. Blijkbaar was dat not done.

De laatste film die Petersen heeft laten zien is volgens de verslaglegging ‘Groningen’ geweest, op 6 januari 1949. Mogelijk een van de drie delen over Groningen (te weten AV4781, AV5184 en AV5185). Op 11 augustus 1949 overlijdt Julius Petersen in Groningen. Op de GSF-ledenvergadering van 29 september 1949 wordt hij herdacht.

door Sebastiaan Vos

Bronnen

• Groninger Archieven, Groninger Smalfilmers (2199-11, 12 en 22)